หากแต่ชีวิตการเป็นอาจารย์หมอไม่ได้สบายอย่างที่บางคนคิด โดยเฉพาะแผนกเก่าแก่อย่าง กายวิภาคศาสตร์ ศิริราชพยาบาล

เรื่องแรกคือที่นี่ไม่สามารถพึ่งพาตัวเองได้เลย เพราะอุปกรณ์เกือบทุกอย่างต้องนำเข้า แถมแต่ละอย่างก็ราคาสูงมาก อย่างเอ็มบริโอหมูกับไก่ นักเรียนต้องมีคนละชุด ชุดละ 200 แผ่น ราคาประมาณ 100 กว่าบาท ซึ่งถ้าเทียบกับยุคนี้ก็คงร่วมหมื่นบาท

“แผนกกายวิภาคศาสตร์เหมือนกับเด็กแรกเกิด แม้มีศพใช้ชำแหละ แต่กระดูกเกือบหาเรียนไม่ได้ กระดูกที่ร้อยเสร็จต้องซื้อมาจากต่างประเทศทั้งที่สมัยนั้นกระดูกยังพอหาได้ เรามีกล้องจุลทรรศน์ก็จริงแต่ทำเซ็กชันเองไม่ได้ต้องสั่งซื้อจากต่างประเทศ ถ้าเรายังต้องซื้อจนถึงเดี๋ยวนี้จะสิ้นเปลืองสักแค่ไหน

“อย่างสไลด์เอ็มบริโอไก่และหมูใช่ว่าจะมีอายุนาน สิ้นปีมาตรวจเห็นได้ชัดว่าชำรุดเสียหายเพราะขาดความระวังรักษา เราจึงต้องทำขึ้น แม้ระยะแรกอาจไม่ได้มาตรฐานเท่าต่างประเทศก็ตาม”

ครั้งนั้นอาจารย์หมอสุดร่วมกับอาจารย์ลิ้ม ทดลองฟักไข่ไก่เอง โดยตู้ฟักก็หาซื้อตามตลาดทั่วไป จนได้เอ็มบริโอครบสมบูรณ์ จากนั้นอาจารย์ลิ้มก็มาตัดและเรียงเซ็กชันของเอ็มบริโอ จนได้อุปกรณ์ที่คุณภาพสูงเทียบเท่าต่างประเทศ แถมยังสามารถต่อยอดใช้ศึกษาการเจริญเติบโตของเต่าทะเลได้ด้วย

แต่ที่ท้าทายยิ่งกว่า คือตัวอ่อนของหมู เพราะอาจารย์หมอสุดต้องตื่นตั้งแต่ตี 2 เดินทางไปโรงฆ่าหมูที่หัวลำโพง คืนเว้นคืนเพื่อดักซื้อมดลูกหมูหรือไส้ตัน จากนั้นก็เอามาล้างหาเอ็มบริโอ ทำอย่างนี้ต่อเนื่องกัน 4 ปี จนสุดท้ายได้สไลด์เพียงพอสำหรับนักเรียน 200 คน

ไม่เพียงแค่นั้น อาจารย์หมอสุดยังเริ่มต้นทดลองร้อยโครงกระดูกด้วยลวด ทำกระจกฉายภาพนิ่งเป็นสื่อการสอน พร้อมแบ่งปันอุปกรณ์ไปยังโรงเรียนแพทย์เกิดใหม่หลายแห่ง ทั้งโรงเรียนนายทหารเสนารักษ์, คณะทันตแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, คณะแพทยศาสตร์ โรงพยาบาลนครเชียงใหม่ ตลอดจนรณรงค์ให้ประชาชนหันมาบริจาคร่างกายเพื่อการศึกษา ในยุคที่อาจารย์ใหญ่เริ่มขาดแคลน

จากแนวคิดพึ่งพาตัวเองนี่เอง ทำให้แผนกกายวิภาคศาสตร์มีอุปกรณ์เรียนพอในยามวิกฤติ โดยเฉพาะช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 ซึ่งเป็นยุคที่ประเทศไทยไม่สามารถติดต่อกับต่างประเทศได้

แต่นั่นไม่ใช่ความท้าทายเดียวที่อาจารย์หมอสุดต้องเผชิญ เรื่องที่หนักหน่วงไม่แพ้กัน คือการที่วิชากายวิภาคศาสตร์ถูกมองเป็นศาสตร์ชั้นรองที่ปราศจากความสำคัญ

อาจารย์อาวุโสท่านหนึ่งเคยพูดถึงวิชากายวิภาคศาสตร์ว่า There is no need for new books and journals, all knowledge of Anatomy is already in ‘Gray or Cunningham’ อธิบายเป็นไทยง่ายๆ ว่า ความรู้ทั้งหมดของวิชากายวิภาคศาสตร์นั้นอยู่ในตำราหมดแล้ว จึงไม่จำเป็นต้องพัฒนาหรือต่อยอดความรู้ใดๆ อีก

เมื่อแพทย์ส่วนหนึ่งไม่เข้าใจว่า การศึกษากายวิภาคศาสตร์มีประโยชน์กับการแพทย์อย่างไร ก็เลยเกิดผลกระทบเป็นลูกโซ่ อาทิ องค์กรหรือหน่วยงานต่างๆ ไม่สนใจสนับสนุนช่วยเหลือแผนก เช่นเดียวกับบุคลากรก็ไม่อยากมาร่วมงานด้วย เพราะทำอย่างอื่นมีรายได้มากกว่า

เมื่อปี 2499 อาจารย์หมอสุดเคยบันทึกว่า มีอาจารย์ของแผนกลาออกไปถึง 34 คน และบางครั้งส่งคนไปเรียนแต่ไม่ยอมกลับมาสอน แต่อาจารย์ก็ไม่เคยยื้อ เพราะยึดหลักคิดที่ว่า ‘จากกันด้วยดี และช่วยเหลือกันต่อไป’

“ตลอดเวลาที่ผมมีชีวิตคลุกคลีกับวิชานี้ ไม่เคยชวนใครมาทำงานเลย หรือถ้ามีใครอยู่แล้วเกิดจะไปขึ้นมาก็ไม่เคยขัดขวาง มีแต่จะเซ็นว่าแผนกฯ ไม่ขัดข้อง จะขัดขวางได้อย่างไร มีอะไรตอบแทนความเสียสละของเขาบ้างหรือเปล่า..

“ผมจึงขอพูดว่า ทำอย่างไรวิชาการแพทย์ของไทยก็ก้าวทัดเทียมต่างประเทศเขาไม่ได้ เพราะเราไม่มีพื้นฐานที่มั่นคงพอที่จะรับความเจริญก้าวหน้าของวิชานี้ เรามีคนดีจริงๆ อยู่ที่ยอดหลายคน แต่คนดีที่ฐานนั้นเรามีกี่คน เราจะสอนกันแต่ยอดวิชา แต่ขาดพื้นฐานที่ดีรองรับนั้นเราจะก้าวไปได้อย่างมั่นคงหรือถึงก้าวไปได้ก็โงนเงน ไม่สามารถฟันฝ่าอุปสรรคที่เกิดขึ้นให้พ้นไปได้ ฉะนั้นถ้าไม่หาทางสนับสนุนรากฐานให้มั่นคงแล้ว เพียงแต่เราจะตามเขาให้ทันก็แลไม่เห็นหลัง”

ขณะที่อาจารย์สรรใจ บุตรชายเสริมว่า “กายวิภาคศาสตร์ คุณจะเรียนให้มันคร่าวๆ ก็ได้ เรียนให้น้อยก็ได้ แต่เมื่อคุณเรียนจบไปแล้ว คุณจะรู้เองว่าทำตรงนี้ได้หรือไม่ มีความรู้พอไหม สมมติวันหนึ่งเปิดเข้าไปในท้องแล้วอะไรๆ ไม่อยู่ที่เดิม เพราะมีความผิดปกติขณะที่มีพัฒนาการ ถ้าคุณไม่มีพื้นเอ็มบริโอก็จะนึกไม่ออกว่าทำอะไรได้ คนเก่งคือคนที่ทำสิ่งที่คนอื่นทำได้ยาก ซึ่งคนนั้นจะต้องมีพื้นที่แน่น”

แต่ถึงจะมีปัญหาการทำงานรุมเร้าเต็มไปหมด อาจารย์ก็ยังคงสู้ไม่ถอย ด้วยคิดเสมอว่างานที่ทำเป็นประโยชน์ต่อผู้อื่น

ตลอดชีวิตการเป็นครู อาจารย์ทุ่มเทเวลาเกือบทั้งหมดเพื่องานและลูกศิษย์

อาจารย์มาทำงานทุกวันตั้งแต่ 7 โมงเช้าถึง 5 โมงเย็น เว้นวันอาทิตย์ที่ทำเพียงครึ่งวัน และยิ่งช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 ที่ตำราภาษาอังกฤษขาดแคลน อาจารย์ยอมอดตาหลับขับตานอน จุดตะเกียงเขียนตำรามหกายวิภาคศาสตร์ พอเสียงหวอมาก็ต้องรีบหลบในท้องร่องสวน ทำเช่นนี้ทุกวัน วันละ 1-2 แผ่น พอรุ่งเช้าก็ส่งพิมพ์ จนสามารถรวบรวมเป็นตำราเล่มใหญ่ความยาว 8 ตอน

นอกจากนี้ อาจารย์ยังสนับสนุนคณะทันตแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ซึ่งเพิ่งเปิดสอนครั้งแรกเมื่อปี 2483 ด้วยการช่วยสอนวิชากายวิภาคศาสตร์ ตลอดจนจัดเตรียมอุปกรณ์การเรียนที่สำคัญ ทั้งอาจารย์ใหญ่ และโครงกระดูก โดยนักศึกษาทันตแพทย์ 5 รุ่นแรก เรียนกายวิภาคศาสตร์ที่ศิริราช กระทั่งบุคลากรของคณะนั้นพร้อมจึงสอนกายวิภาคศาสตร์เอง

แต่ผลงานที่เป็นเสมือนภาพจำของอาจารย์หมอสุด คือการขยายพิพิธภัณฑ์กายวิภาคศาสตร์ที่ศาสตราจารย์คองดองเคยริเริ่มไว้ ด้วยการจัดหาสิ่งแสดงเพิ่มเติม ทั้งส่วนของร่างกาย อวัยวะ ตัวอ่อน ทารกในครรภ์ ทารกที่มีความผิดปกติแต่กำเนิด โครงกระดูก พร้อมตั้งชื่อพิพิธภัณฑ์แห่งนี้ว่า ‘พิพิธภัณฑ์กายวิภาค-คองดอน’ เพื่อเป็นเกียรติแก่ศาสตราจารย์คองดอน

เพราะสำหรับอาจารย์หมอสุดแล้ว ‘ศาสตราจารย์ ดร. อี.ดี. คองดอน’ คือ ‘Father of Modern Teaching of Anatomy of Thailand’

สิ่งที่อาจารย์หมอสุดทำทั้งหมด บางคนอาจมองว่าเป็นความรับผิดชอบในฐานะครู แต่ขณะเดียวกันก็ยังเป็นแรงบันดาลใจให้แก่นักเรียนแพทย์ที่มีโอกาสได้สัมผัสและเข้าถึงวิธีคิดของท่านอีกด้วย

ดังที่ ศาสตราจารย์ นายแพทย์ ประเวศ วะสี เคยเขียนว่า อาจารย์ส่วนใหญ่มักจะสอนเฉพาะเทคนิค แต่จริยวัตรของอาจารย์หมอสุดได้ปลุกจิตสำนึกให้เกิดขึ้นในหมู่ลูกศิษย์

เพราะอาจารย์เป็นบุคคลที่มีน้อยแต่ให้มาก คืออาจารย์มีเพียงบ้านหลังเล็กๆ ขี่จักรยานมาทำงาน เอาข้าวกล่องมากินกลางวัน แต่กลับให้ทั้งเวลา กำลังกาย กำลังใจ ขวนขวายกระจายความรู้ ส่งเสริมการเรียนของลูกศิษย์ทุกวิถีทาง ชีวิตแบบนี้เองที่ทำให้ใครๆ จึงศรัทธาอาจารย์ด้วยหัวใจ