หากข่าวคือกระจกสะท้อนความเป็นจริงของสังคม เรื่องสั้นและนวนิยายนับร้อยเรื่องที่อิศราเขียนก็คงเป็นเสมือนภาพวาดสะท้อนความหวังที่เขามีต่อสังคมไทย

ความจริงแล้ว การเขียนวรรณกรรมของนักหนังสือพิมพ์ยุคเก่าเป็นเรื่องปกติมาก

ศรีบูรพา เขียน ข้างหลังภาพ ลูกผู้ชาย แลไปข้างหน้า, ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช ก็มีงานที่น่าสนใจอย่าง สี่แผ่นดิน ไผ่แดง กาเหว่าที่บางเพลง แม้แต่ เสนีย์ เสาวพงศ์ ซึ่งเป็นทั้งนักเขียนร่วมยุคและเพื่อนสนิทของอิศรา ก็สร้างงานสุดคลาสสิก อย่าง ปิศาจ และความรักของวัลยา

อิศราโดดเด่นขึ้นจากนวนิยายเรื่อง นักบุญ-คนบาป เมื่อปี 2486

เขามีผลงานหลายประเภททั้งนวนิยาย เรื่องสั้น สารคดี บทความ บทวิเคราะห์ แม้แต่คอลัมน์สอนสแลงภาษาอังกฤษ เขาก็ยังเขียน ว่ากันว่ามีอาจารย์หลายคนติดตามและนำไปใช้สอนในมหาวิทยาลัย

หากถามว่าปัจจัยอะไรที่ทำงานของอิศราน่าสนใจ อย่างแรกคงไม่พ้น ภาษาที่มีความสวิงสวาย สะดุดตา ต่างจากวรรณกรรมแนวขนบเดิมๆ ที่หลายคนคุ้นเคย

อย่างการนำกริยาของอย่างหนึ่งมาใช้กับอีกอย่างหนึ่ง เช่น ชีพจรของงานเต้นเร็วถี่ขึ้นเป็นลำดับ หรือ บางตอนก็อื้อพร่าเหมือนเสียงซ่าของคลื่นที่ยื่นปากจูบชายหาย ซึ่งอ่านแล้วดูแปร่งๆ ไปบ้าง แต่ก็สื่อภาพสื่ออารมณ์ได้ชัดเจน

ไม่แปลกเลยว่าทำไมคนรุ่นเก่าสมัยนั้นหลายคนทนสำนวนของเขาไม่ได้ แต่คนรุ่นใหม่ต่างติดใจสำนวนแบบทันสมัยของเขา ซึ่งหนึ่งในแฟนคลับตัวจริง ก็คือ อาจินต์ ปัญจพรรค์ ซึ่งมักพูดเสมอว่า งานของอิศราเป็นแรงบันดาลใจทำให้เขาเขียนเรื่องสั้นชุด ‘เหมืองแร่’ ขึ้นมา

หากแต่สิ่งที่สำคัญยิ่งกว่าภาษา คือแก่นความคิดที่ถูกนำเสนอออกมา

ศ.ดร.ธเนศ อาภรณ์สุวรรณ อดีตคณบดีคณะศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ บอกว่า งานของอิศราคือการต่อสู้ของคนธรรมดาสามัญ เพื่ออิสรภาพและศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ นำเสนอผ่านเรื่องราวของนักสู้ที่มีหลายลักษณะ หลายชีวิต แต่ทุกคนมีจุดมุ่งหมายเดียวกัน คือ การกลับไปหาความเป็นมนุษยธรรม และความเป็นเจ้าเหนือตัวเอง

เช่นเดียวกับ ลาว คำหอม ศิลปินแห่งชาติ ที่บอกว่า ตัวละครของอิศราหลายตัวฉลาด กล้าหาญ ซึ่งอ่านดูแล้วอาจหาได้ยากในชีวิตจริง แต่อิศราตั้งใจเขียนขึ้นมาเพื่อฉายภาพในอุดมคติ ที่อยากจะเห็นคนแบบนี้เกิดขึ้นมาในสังคมไทย

ปฏิเสธไม่ได้ว่า ปัจจัยสำคัญที่หล่อหลอมความคิดของอิศรา มาจากงานและสิ่งแวดล้อมที่พบเจอ

เขามักเขียนเรื่องสั้นในหนังสือพิมพ์ กระทุ้งภาพปัญหาของสังคม ทั้งความเหลื่อมล้ำ การเอารัดเอาเปรียบ ความด้อยโอกาสของคนชนบท ความอยุติธรรม รวมถึงการเมืองการปกครอง ที่แม้จะเป็นประชาธิปไตย แต่ประชาชนก็ไม่ได้มีสิทธิเสรีภาพอย่างแท้จริง

ในรัฐบาลทั่วไป เขาเคยเขียนถึงความเหินห่างของผู้แทนอันทรงเกียรติที่เมื่อเลือกตั้งเสร็จก็ละทิ้งประชาชน สนใจแต่การประจบสอพลอผู้ที่มีอำนาจเหนือกว่า อย่างเรื่องสั้น ‘เขาขอพบนายก รมต.’ อิศราชี้ให้เห็นว่า แม้จะเป็นนายกรัฐมนตรีในยุคเสรี แต่การพบตัวได้นั้นช่างเป็นเรื่องยากเย็น เพราะท่านเป็นบุคคลสำคัญ ไม่มีเวลามาพบราษฎรตัวเล็กๆ ที่อยู่คนละระดับ

เช่นเดียวกับสมัยรัฐบาลเผด็จการทหาร เขาก็ไม่หวั่นเกรงอำนาจรัฐ และเลือกจะใช้เรื่องสั้นเป็นเครื่องมือทิ่มแทงโครงสร้างการเมืองไทยแบบตรงไปตรงมา

เรื่องสั้น ‘เขาตะโกนหานายกรัฐมนตรี’ เล่าเรื่องนายทหารนอกราชการที่หนีกรุงไปอยู่ในชนบท และพยายามปรับปรุงชีวิตของชาวบ้านให้ดีขึ้น แต่ต้องมาพบจุดเปลี่ยนเหมือนถูกข้าราชการท้องถิ่นรังแก จึงเรียกร้องขอพบนายกรัฐมนตรีคนใหม่จากการรัฐประหาร

อิศราเขียนวิพากษ์ผู้ถืออำนาจว่า “…การปฏิวัตินั้นไม่ใช่การได้รับเชิญไปในงานเลี้ยง ซึ่งหูทั้งสองข้างจะได้ยินได้ฟังแต่คำสรรเสริญเยินยอจากแขกเหรื่อ …. แต่ผู้ทำการปฏิวัติจะต้องกล้าหาญพอทีจะเงี่ยหูฟังคำวิพากษ์วิจารณ์จากราษฎร ด้วยการวางใจให้เที่ยงธรรมที่สุด ราษฏรทุกคนเป็นเจ้าของประเทศเท่าๆ กัน นายกรัฐมนตรีก็ดี ท่านข้าหลวงก็ดี ผู้หมวดก็ดี จะผูกขาดเอาความรักความห่วงใยในชาติไปเป็นของตัวฝ่ายเดียวหาได้ไม่ ชาวนา กรรมกร คนยากจน พวกผมก็มีส่วนที่จะร่วมรักร่วมห่วงใยในชาติเหมือนกันและทัดเทียมกัน..”

แม้สุดท้าย ปลายทางของตัวละครจะพบกับความล้มเหลว แต่สิ่งที่ซุกซ่อนอยู่ในเรื่องสั้นไม่กี่สิบหน้าก็คือ ความตั้งใจของคนตัวเล็กๆ ที่อยากจะผลักดันสังคมไปสู่ความดีงาม โดยที่ทุกคนมีส่วนร่วมได้อย่างแท้จริง ดังวาระที่เขาเคยได้บันทึกไว้

“ข้าพเจ้าเป็นคนสามัญคนหนึ่ง ซึ่งมั่นหมายจะเขียนเฉพาะเรื่องราวของประชาชนเพื่อถ่ายทอดความคิด ความรู้สึก ความดิ้นรน และความหวังจากประชาชนไปสู่ประชาชน เพราะประชาชนเท่านั้นที่เป็นผู้กำลังต่อสู้ และกำลังทำงานเพื่อสร้างเสรีภาพอันถูกต้อง และศตวรรษแห่งสามัญชน”